ج . میشل فوکو (1)

ج. ميشل فوكو (1)

ميشل فوكو (Michel Foucault) ، فيلسوف مشهور فرانسوي و نظريهپرداز فرامدرنيسم modernism) (Post - (2) در جريان انقلاب اسلامي ايران به تهران و قم مسافرت كرده و از نزديك شاهد وقوع انقلاب بوده است. وي مقالات متعددي در اين رابطه منتشر كرده است.

تحليل فوكو از انقلاب اسلامي ايران با ديدگاهش در دو مقوله قدرت و تاريخ مرتبط است. وي در تاريخ، نوعي عدم پيوستگي را مطرح ميسازد و قدرت را به مسائلي مانند آمادگيها، تدابير، تاكتيكها و چگونگي انجام وظايف مربوط ميداند و آنرا در اختيار انحصاري صاحبان آن نميداند. (3)

بهنظر فوكو در ريشهيابي دليل انقلاب اسلامي ايران، اين نكته روشن است كه اين انقلاب نميتواند با انگيزههاي اقتصادي و مادي صورت گرفته باشد، زيرا جهان شاهد شورش و قيام همه ملت بر عليه قدرتي بود كه مشكلات اقتصادي آن به آن اندازه مهم و بزرگ نبود كه در نتيجه آن ميليونها ايراني بهخيابانها ريخته و با سينههاي عريان به مقابله با مسلسلها بپردازند. پس دليل انقلاب ايران را بايد در جايي ديگر جستوجو نمود.

از ديدگاه فوكو زبان، شكل و محتواي مذهبي انقلاب اسلامي ايران، امري عارضي، اتفاقي و تصادفي نيست، بلكه تشيع بود كه با تكيه بر موضع مقاومت و انتقاديِ سابقه دار خود در برابر قدرتهاي سياسي حاكم و نيز نفوذ عميق و تعيينكننده در دل انسانها، توانست نقشآفريني نموده و مردم را اينگونه عليه رژيمي كه بدون شك يكي از مجهزترين ارتشهاي دنيا را در اختيار داشت و از حمايت مستقيم امريكا و سايرين برخوردار بود به خيابانها بياورد. او در خصوص نقش برجسته رهبري انقلاب ميگويد: شخصيت آيتاللّه خميني پهلو به افسافه ميزند. هيچ رييس دولتي و هيچ رهبر سياسي، حتي به پشتيباني همه رسانههاي كشورش نميتواند ادعا كند كه مردمش با او پيوندي چنين شخصي و چنين نيرومند دارند. (4)

به نظر فوكو، روح انقلاب اسلامي در اين حقيقت يافت ميشود كه ايرانيها از خلال انقلاب خود در

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. پژوهشنامه متين ، ش 1، صص 224 ـ 209، همچنين درباره فوكو و انقلاب اسلامي ر.ك: جرعه جاري ، پيشين، صص 102 ـ 87.

2. مهمترين محورهاي فكري پست مدرنها عبارتاست از: نفي خردمداري مدرنيستي، نفي واقعنمايي علوم، نسبيت اخلاقي و اجتماعي، زندگي در شهرهاي كوچك، ردّ رژيم خودكامه حقوق بشر، معيارهاي زيباييشناسانه، توجه به حواشي و جهانسوم، مخالفت با حلشدن خردهفرهنگها در فرهنگ مسلط، و تأكيد بر نهضت سبزها.

3. به نظر فوكو قدرت اساساً پديدهاي است كه در همه عوامل اجتماعي پخش و مستتر است و به موقع، خود را نشان ميدهد. از نظر او شاه تمامي قدرتهاي معارض داخلي را حذف كرده بود. اما در مدتي كوتاه قدرت مردم انباشته و بسيج گرديد. ( رهيافتهاي نظري بر انقلاب اسلامي ، پيشين، ص 321)

4. ميشل فوكو، ايرانيها چه رؤيايي در سر دارند؟ ، ترجمه حسين معصوميهمداني، ص 64.

[149]

جستوجوي ايجاد تحول و تغيير در خويش بودند. هدف اصلي آنها ايجاد يك تحول بنيادين در وجود فردي و اجتماعي، حيات اجتماعي و سياسي و در نحوه تفكر و شيوه نگرش بود. ايرانيان در صدد ايجاد تحول در تجربه و نحوه زيستن خود بودند و قبل از هر چيز خود را هدف قرار داده بودند. آنان راه اصلاح را در اسلام يافتند. اسلام براي آنان هم دواي درد فردي و هم درمان بيماريها و نواقص جمعي بود.

فوكو براي درك انقلاب اسلامي مستقيماً بهسراغ مردم انقلابي در خيابانها رفته است. به نظر وي از ديد مردم حاضر در خيابانها و تظاهرات و درگيريها، حكومت اسلامي از يك طرف حركتي براي ارائه نقشي دائمي و تعريفشده به ساختارهاي سنتي جامعه اسلامي و از جانب ديگر راهي براي وارد كردن ابعاد معنوي در زندگي سياسي بود. مفهوم معنويت گرايي سياسي قلب تحليل فوكو از انقلاب اسلامي ايران را تشكيل ميدهد. بدين ترتيب، فوكو انقلاب اسلامي ايران را يك انقلاب فرامدرن خوانده است.